Czy rodzic ma wpływ na to, aby dziecko było empatyczne i prospołeczne?

Większość świadomych własnego rodzicielstwa rodziców pragnie być rodzicem refleksyjnym, analizującym swoje zachowania wobec dziecka. Chce być rodzicem responsywnym, odpowiadającym na potrzeby dziecka. Chce z jednej strony dawać własnemu dziecku poczucie niezależności, sprawczości, a drugiej bezpieczne granice, poczucie zaufania i wsparcia. I czasem pojawia się w rodzicach wątpliwość — jak w dzisiejszych czasach, nastawionych na podkreślanie indywidualizacji, sukces, władzę, wychowywać dziecko w taki sposób, aby było otwarte na potrzeby drugiego człowieka, by zachowywało się altruistycznie, prospołecznie, ale nie robiło tego kosztem siebie, by umiało odróżnić współczucie, pomaganie innym, od bycia naiwnym, wykorzystywanym i oszukiwanym przez innych. Postawmy więc pytanie: Czy warto być osobą empatyczną, pocieszającą, pomagającą innym?

Zachowania prospołeczne i empatia

Problemem współczesnego społeczeństwa jest nasilona agresja, przemoc i cyberprzemoc zarówno u dzieci, młodzieży, jak i dorosłych. Problem ten jest szeroko badany przez psychologów i innych badaczy ze względu na konsekwencje w naszym życiu. Ten aspekt ekspresji emocjonalnej w postaci złości, gniewu, czy frustracji u małych dzieci wydaje się przybierać różne formy agresji. Na przeciwległym biegunie zachowań antyspołecznych znajdują się zachowania prospołeczne, które obejmują zachowania pożądane społecznie, takie jak dzielenie się, pomaganie i współpraca. Okazuje się, że wzrost zachowań prospołecznych w społeczeństwie obniża poziom zachowań agresywnych. Dlaczego więc mamy wrażenie, że w ostatnim czasie widzimy u dzieci i dorosłych coraz więcej zachowań agresywnych a tak mało zachowań prospołecznych?

Ostatnie badania naukowe, prowadzone przez psychologów dziecięcych zarówno na świecie, jak i w Polsce wskazują, że już dzieci przedszkolne mają coraz większe problemy ze wspólną zabawą z innymi dziećmi, nie potrafią inicjować zabawy, nie są zapraszane do zabawy, preferują zabawy samotne.

Podczas zabaw i zajęć, niektóre dzieci nie wykazują zainteresowania i wrażliwości wobec cierpienia i krzywdy innych dzieci. Nie mają wykształconej umiejętności dzielenia z innymi, rzadko pomagają (i raczej tylko bliskim), nie czują potrzeby pomagania w codziennych, prostych czynnościach.

Co więcej, chłopcy zdecydowanie rzadziej niż dziewczynki potrafią pocieszać innych w trudnych sytuacjach. Co będzie, jeśli wszyscy rodzice zaczną wychowywać dzieci nastawione na sukces, samorealizację i zaspokajanie wyłącznie własnych potrzeb?

Czy rodzic powinien rozwijać zachowania prospołeczne u dziecka?

Z drugiej strony, jak nauczyć dziecko by nie zatraciło siebie samego w pomaganiu i poświęcaniu się innym? Czy wychowywać dziecko zgodnie ze społecznym stereotypem – dziewczynka powinna być prospołeczna, ale chłopiec nie musi? Odpowiedź jest oczywista. Zarówno u dzieci, jak i dorosłych, bez względu na płeć, wiek i inne cechy powinniśmy rozwijać zachowania prospołeczne. Zachowania te są determinowane poprzez motywy, które ukierunkowują dzieci do określonych zachowań. O tym, czy dziecko nauczy się takich zachowań prospołecznych, decyduje jego poziom empatii i proces socjalizacji w środowisku domowych i szkolnym.

O ile empatia jest bardziej uwarunkowana biologicznie (związana z liczbą neuronów lustrzanych w mózgu), o tyle zdecydowana większość badaczy uważa, że zachowania prospołeczne są wynikiem wychowania, podczas którego rodzic/nauczyciel poprzez naśladownictwo i modelowanie może i powinien wzmacniać u dzieci takie zachowania.

Empatia to zdolność rozumienia uczuć drugiej osoby (zwana empatią emocjonalną) oraz umiejętność przyjmowania cudzej perspektywy ( znana jako empatia poznawcza).

Zachowania prospołeczne – jak je stymulować?/

W pierwszych latach życia wszystkie dzieci rozwojowo cechuje silny egocentryzm, co oznacza, że nie potrafią przyjmować perspektywy innych osób. Ten stan mija stopniowo wraz z wiekiem dzieci oraz ich poziomem rozwoju poznawczego i moralnego.

Poprzez naśladownictwo rodziców, rodzeństwa i innych osób w najbliższym środowisku domowym, dziecko od najmłodszych lat włącza obserwowane zachowania w swój repertuar działania. Naśladuje zarówno zachowania agresywne, jak również zachowania prospołeczne.

może rozwijać zachowania opiekuńcze wobec rodzeństwa, czy pomoc w przygotowywaniu posiłków,
pomaga rodzicom w rozpakowywaniu zakupów, w robieniu prania, sprzątaniu,
dzieli się z rodzeństwem swoimi zabawkami,
pociesza bliskich, przytula, gdy dostrzega ich cierpienie.

Zachowania prospołeczne można stymulować poprzez stosowanie różnych praktyk socjalizacyjnych przez dorosłych. To nauczyciele i rodzice są najważniejszymi elementami w procesie rozwoju społecznego dzieci od wczesnego dzieciństwa aż po dorosłość.

Opiekunowie reagujący na cierpienie dziecka empatią, prezentujący zachowania prospołeczne, zapewniają dziecku odpowiedni kontekst, w którym dziecko może obserwować i naśladować ich zachowanie. Rodzice mogą zachęcać swoje dziecko do przyjęcia perspektywy innych, uczyć współczucia wobec innych osób, i motywować do udzielania pomocy. Rodzice, którzy zachęcają swoje dziecko do przyjmowania perspektywy innych, ułatwiają dziecku rozwój umiejętności empatii poznawczej.

Wyniki najnowszych polskich badań pokazały, że empatia dziecka zależy od empatii rodzica, ale na zachowania prospołeczne dzieci fundamentalny wpływ mają styl wychowania i postawy rodzicielskie. Okazywanie ciepłego, wrażliwego na potrzeby innych usposobienia rodzica jest korzystne dla rozwoju zachowań prospołecznych dzieci nawet we wczesnym dzieciństwie. Potwierdzają to różnie zagraniczne badania.

Okazuje się, że im większa wrażliwość matki na potrzeby dziecka tym lepsze zaangażowanie dziecka w bardziej pozytywne zachowania społeczne, lepsza współpraca z innymi. Z drugiej strony nieprawidłowy styl wychowania, wrogość, oziębłość rodziców (zwłaszcza matki) wobec dziecka, zmniejszają szanse na jego rozwój zachowań prospołecznych. Również styl rodzicielski zaniedbujący dzieci negatywnie wpływa na umiejętność dzielenia się czy pocieszania przez dziecko.

Konkluzja jest oczywista:

Kiedy dziecko rozwija się w otoczeniu dorosłych uważnych na emocje i potrzeby innych, otrzymuje ono od rodziców wystarczające wsparcie w radzeniu sobie z własnymi emocjami, a co więcej zostaje ono również ukierunkowane na emocje i potrzeby innych ludzi.

Jak rozwinąć empatię u dziecka?

Najłatwiejszym sposobem rozwijania empatii i zachowań prospołecznych u dzieci jest okazywanie empatii i zachowań skierowanych na innych przez samych dorosłych. Nie można oczekiwać od dzieci pozytywnych zachowań wobec innych, jeśli niestety, u ich rodziców także takich zachowań nie można dostrzec.

Pierwszym, zarazem najłatwiejszym krokiem w rozwijaniu empatii dziecięcej są zabawy i rozmowy o emocjach. W tym celu pomocne mogą się okazać gry proponowane przez Muduko. Jedną z nich są kreatywne układanki Bajkowe Stworki. Oprócz dopasowania części do całości, wymyślania nazw dla „dziwnych stworków”, można z dzieckiem rozmawiać o tym, jak wygląda „dumna kura”, „wstydliwy lew”, po czym możemy poznać, że „jeż jest szczęśliwy”, a „owca czuje smutek”. Co więcej, już z przedszkolakami możemy rozmawiać o przyczynach i konsekwencjach tych emocji, odwołując się do podobnych doświadczeń emocjonalnych dzieci. W ten sposób już od najmłodszych lat rozwijamy inteligencję emocjonalną dzieci, niezwykle cenną w ciągu całego życia.